Η θεραπευτική δράση της τέχνης του λόγου στην επεξεργασία τραυματικών γεγονότων με παράδειγμα τα Χαικού των επιζησάντων από το μεγάλο τσουνάμι στην Ιαπωνία το Μάρτιο του 2011
Dipl. Psych. Ντέπη Ρίζου
Η ψυχοθεραπεία έχοντας την απαρχή της στην ψυχανάλυση ήταν ανέκαθεν μία θεραπεία «δία – λόγου». Βλέπουμε όμως ότι στην πορεία της εξέλιξης της και ειδικά με την ανάπτυξη των θεραπειών μέσω τέχνης, η αφήγηση και η τέχνη του λόγου εν γένει αυτονομείται ως ξεχωριστή θεραπευτική μεθοδολογία βραχέος τύπου.
Η Κοικε Μιτσίκο, στην εισαγωγή του βιβλίου «Τσουνάμι, 29 Χαικού από επιζήσαντες της φυσικής καταστροφής στην Ιαπωνία το 2011» στην επιστολή της προς την Μαγιαζούμι Μαντόκα γράφει ότι τη νύχτα της καταστροφής, ενώ δεν μπορούσε να σκεφτεί τίποτα, έγραψε χαικού, διότι ήταν ο μόνος τρόπος να διατηρήσει το ηθικό της κ συνέχισε να γράφει από ευγνωμοσύνη σε όλους όσους σχετίστηκαν μαζί της μέσω των χαικού.
Ήδη αυτή η επισήμανση μας δίνει δύο σημεία θεραπευτικής πράξης:
- Ένας άνθρωπος που μετά από ένα τραγικό γεγονός μαζικής καταστροφής δεν μπορεί να σκεφτεί τίποτα, έχει ήδη ενεργοποιήσει μια προστατευτική άμυνα (απώθηση) για κάτι που αδυνατεί να επεξεργαστεί. Αν όμως αυτή η άμυνα δεν καμφθεί βαθμιαία, οργανώνει κατά πάσα πιθανότητα διαταραχή μετατραυματικού στρες. Γράφοντας λοιπόν χαικού την στιγμή που «δεν μπορούσε να σκεφτεί» δίνει διέξοδο του τραυματικού αυτού υλικού μέσω της τέχνης του λόγου.
- Από τις πρώτες δράσεις που οργανώνουμε ως ψυχολόγοι στην στήριξή ατόμων μετά από μαζικές καταστροφές είναι η σύσφιξη της κοινότητας που έζησε το τραυματικό γεγονός ενεργοποιώντας και επιταχύνοντας τους εγγενείς της μηχανισμούς αλληλοστήριξης, με την δημιουργία ψυχοθεραπευτικών ομάδων με σκοπό την έκφραση της τραυματικής εμπειρίας από τους ομοιοπαθούντες. Στην περίπτωση αυτή το χαικού λειτούργησε ως μέσο αλληλοστήριξης της πληγήσας κοινότητας.
Να προσθέσουμε δε ότι αυτό ακριβώς που συμβαίνει την στιγμή αυτή είναι ένα τρίτο σημείο θεραπευτικής πράξης: η μεταφορά ενός τραυματικού γεγονότος μέσω των χαικού που λειτούργησε πρωτογενώς θεραπευτικά για τους άμεσα πληγέντες, δυνητικά μπορεί να λειτουργήσει δευτερογενώς θεραπευτικά για όποιον τα διαβάζει και τα ακούει, για αντίστοιχες καταστάσεις που έζησαν και προληπτικά για καταστάσεις που παρ’ελπίδα ίσως ζήσουν στο μέλλον. Ο Simon Wiesenthal, επιζών του Ολοκαυτώματος και ένας από τους εμπνευστές της αφηγηματικής θεραπείας στην οποία και θα αναφερθούμε παρακάτω, καταθέτει τα εξής:
“We discover that the author (Wiesenthal) is not only telling a story of a tragic time in the history of Jews or his own life. He is also creating a context for the reader so that the reader may respond to a question that is both personal and political. He says: ‘You who have just read this sad and tragic episode in my life, can mentally change places with me and ask yourself the crucial question, ‘What would I have done?’’ The question invites the reader to consider his/her own ethical and moral traditions. These traditions of thought which influence our actions in response to crime, justice, compassion, and individual and collective responsibility, are then made visible. The issues raised in this consideration are, at the same time, historical (the Holocaust) and contemporary (e.g. Bosnia, Rwanda). (…) ‘Survival is a privilege which entails obligations. I am forever asking myself what I can do for those who have not survived.’ (Wiesenthal 1989, p.351 )!
Όπως ήδη αναφέραμε, δεν είναι η πρώτη φορά που επιβαβαιώνεται η θεραπευτική χρήση της τέχνης του λόγου. Αναφέρουμε για παράδειγμα την «testimony therapy» που χρησιμοποιείται ως βραχεία ψυχοθεραπευτική μέθοδος ειδικά για επιζώντες πολιτικών διωγμών, δίνοντας τους την ευκαιρία να σπάσουν την άμυνα της σιωπής («περασμένα-ξεχασμένα», απώθηση σε συλλογικό επίπεδο) που δυσχεραίνει την επεξεργασία των τραυματικών γεγονότων μέσω της λεπτομερούς αφήγησης των τραυματικών τους εμπειριών. Η συγκεκριμένη μεθοδολογία αναπτύχθηκε την δεκαετία του ’70 από τους Lira und Weinstein για θύματα βασανισμού της δικτατορίας του Πινοσέτ και η πρώτη τους δημοσίευση έγινε με ψευδώνυμο το 1983 (Cienfuegos und Monelli).
Ήδη αναφέραμε την χρήση της σε επιζώντες του Ολοκαυτώματος:
«Telling one’s story, through oral or written means, has been shown to be a key experience in people’s lives, especially those who have undergone severe social trauma. This has been the case for many of the thousands of Holocaust survivors who have given their testimonies in institutions around the world such as Yale University,[14] the Survivors of the Holocaust Visual History Foundation project, and Yad Vashem, the national Holocaust museum and memorial in Israel. While the storytelling of their traumatic past does not always have a healing effect for the survivors, it opens up channels of thoughts, feelings, and communication that have often been closed for years. Having the opportunity to recount one’s traumatic past to an empathic listener, especially when one can integrate the traumas into present-day life, can often lead to the telling of deeply personal stories that may have been previously “forgotten” or “denied.”
Storytelling has also been used by Palestinians to recount the suffering that they have incurred since they were dispossessed of their land over the years. These stories often include experiences of deportation/escape, life in the camps in Jordan, Syria, and Lebanon, and dreams of returning to their former homes.»
Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι η Testimony Therapy είναι ουσιαστικά υποκατηγορία της Νarrative Τherapy (στην Ελλάδα λειτουργεί Ινστιτούτο Αφηγηματικής Ψυχοθεραπείας) ως μία ψυχοθεραπευτική πρακτική που αποφεύγει συνειδητά την ένταξη της προσωπικότητας του ανθρώπου σε νόρμες και βοηθά τον ενδιαφερόμενο να συνδεθεί με τις αξίες του, τα αποθέματά του καθώς και με τους σημαντικούς άλλους της ζωής και της ιστορίας του. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργεί τις συνθήκες για μια επαναδιήγηση της τρέχουσας ιστορίας του, της παρελθούσας ιστορίας του και των μελλοντικών του δυνατοτήτων, μία επαναδιήγηση η οποία είναι θεραπευτική για το άτομο αλλά και δημιουργός εναλλακτικών τρόπων συνομιλίας του ατόμου με το περιβάλλον του.
Τα θετικά αποτελέσματα μιας τέτοιας πρακτικής συνοψίζονται ως εξής:
- Μειώνει την άγονη σύγκρουση μεταξύ των ατόμων, καθώς και τις διαφωνίες σχετικά με το ποιος είναι υπεύθυνος για το πρόβλημα
- Υπονομεύει την αίσθηση της αποτυχίας που έχει αναπτυχθεί σε πολλά άτομα ως αποτέλεσμα του ότι η ύπαρξη του προβλήματος συνεχίζεται παρά την απόπειρα επίλυσης του
- Προετοιμάζει το δρόμο για να συνεργαστούν μεταξύ τους τα άτομα, να ενωθούν σε μια πάλη εναντίον του προβλήματος και να ξεφύγουν από την επιρροή του.
- Ανοίγει νέες δυνατότητες για τα άτομα ώστε να δράσουν και να ανακτήσουν τις ζωές και τις σχέσεις τους
- Ελευθερώνει τα άτομα ώστε να υιοθετήσουν μια λιγότερο πιεστική προσέγγιση του προβλήματος – άρα και πιο αποτελεσματική
- Δημιουργεί επιλογές για διάλογο μάλλον παρά για μονόλογο σχετικά με το πρόβλημα.
13 Οι δύο παραπάνω ψυχοθεραπευτικές πρακτικές προωθούν μεν την εξωτερίκευση \ αφήγηση \ επαναδιήγηση του τραυματικού γεγονότος, όχι όμως μέσω μιας ποιητικής δημιουργίας όπως είναι το χαικού.
14 Με το χαικού λοιπόν πηγαίνουμε ένα βήμα παρακάτω, διότι η επεξεργασία του τραυματικού υλικού μέσω της ποιητικής δημιουργίας είναι μία προχωρημένη σε βάθος και έκταση διαχείριση του υλικού αυτού και ένας εξευγενισμός του μέσω της σύνοψης \ συμπύκνωσης που θέτουν οι όροι της σύνθεσης και δομής των χαικού. Οι ποιητικοί αυτοί όροι θέτουν και όρια στο ανεξέλεγκτο νοσηρό συναίσθημα, μη εμποδίζοντας παράλληλα την εκτόνωση του. Αντίθετα, το αρνητικό συναίσθημα όχι μόνο εκφράζεται, αλλά μεταστοιχειώνεται μέσω της ποιητικής δημιουργίας,.
Θα αναφέρουμε τα εξής εμβληματικά παραδείγματα από το παρόν βιβλίο:
- Άνθη αφανή χάθηκαν πολλά στο μεγάλο τσουνάμι (σελ. 17)
Ο Τακαχάσι Σανασάκε από την Φουκουσίμα γράφει: Η νεώτερη αδερφή της γυναίκα μου και ο σύζυγος της χάθηκαν και οι δύο στο μεγάλο τσουνάμι. Πενθώ για το υπόλοιπο της ζωής τους που δεν πρόλαβαν αν χαρούν».
Εδώ παρατηρούμε ένα δείγμα επεξεργασίας πένθους (αφανές άνθος) σε συνδυασμό με την άνοιξη που έχασε την ομορφιά της και φορτίστηκε αρνητικά λόγω του τσουνάμι.
- Είμαι ζωντανός κάτω από τις ανθισμένες κερασιές (σελ. 27)
Ο Τακάνο Χιρόκο από την Φουκουσίμα γράφει: «Μετά το τσουνάμι και το ατύχημα στο πυρηνικό εργοστάσιο οι άνθρωποι έφυγαν από την πόλη μου. Όμως οι κερασιές ήταν σε πλήρη άνθιση, πανέμορφες. Καθώς βρέθηκα από κάτω τους, σκέφτηκα ότι ουσιαστικά μου επιτράπηκε να ζήσω.»
Αυτό είναι το πιο χαρακτηριστικό δείγμα υπέρβασης του τραυματικού γεγονότος και γι’αυτό επιλέχτηκε και ως τίτλος του παρόντος.
- Χρονιά που φεύγει φέτος απλά έκλαψα θρηνώντας βαθιά (σελ.75)
Ο Χοσιζόρα Μάικο γράφει από το Μιγιάγκι: «Κλαις όταν έχεις συναισθήματα. Για να μπορείς να ανακαλέσεις τα συναισθήματα χαράς, θυμού, λύπησης και απόλαυσης, βρήκα το θάρρος να γράψω «απλά έκλαψα». Προσεύχομαι για την αποκατάσταση».
Εδώ παρατηρούμε ένα παράδειγμα επιτυχούς έκφρασης συναισθήματος (“acting out”), μια αντιδιαστολή της απώθησης.
Είναι επίσης αξιοπρόσεκτος ο κεντρικός ρόλος της φύσης και της εναλλαγής των εποχών ως μέσω ανάκαμψης και διαχείρισης του τραυματικού γεγονότος, συνυπολογιζόμενης καταρχήν της τραγικής ειρωνείας ότι το τσουνάμι έφερε θάνατο και καταστροφή ακριβώς πάνω στην αρχή της εποχής που αναγεννιέται η φύση, της άνοιξης. Οπότε η παρατήρηση της όποιας άνθησης από το γεγονός της 11ης Μαρτίου κι έπειτα, παίρνει χαρακτήρα ελπίδας, αισιοδοξίας και ανάκαμψης:
Εδώ που ήρθα να καταφύγω οι κίτρινες πικραλίδες (σελ. 19)
Μόνο ερείπια έμειναν στην πατρίδα το βουνό γελά (= ανθίζει) (σελ. 29)
Αλλά και η αύξηση του φωτός (μεγαλύτερες μέρες λόγω άνοιξης) αντιδιαστέλλεται με το σκοτάδι του θανάτου, επιφέροντας αισθήματα ελπίδας και ψυχικής ανάτασης:
Μέρες μακρές στο καταφύγιο η εγγονή τραγουδά (σελ. 23)
Ανακεφαλαιώνοντας, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι η ποιητική δημιουργία (χαικού) εξελίσσει την αφηγηματική θεραπεία, διότι βοηθάει όχι μόνο στην εξωτερίκευση και επεξεργασία, αλλά και στην μεταστοιχείωση / διύλιση του έντονου αρνητικού συναισθήματος σε μια κατασταλαγμένη ανάμνηση χωρίς αρνητικό συναισθηματικό πρόσημο, το οποίο ενδεχομένως να οργάνωνε και να τροφοδοτούσε ψυχοπαθολογικά συμπτώματα παντός είδους.
Τέλος, να αναφέρουμε ότι το ζωντανό σημείο επαφής της Ελλάδας, αλλά και όλου του δυτικού κόσμου με την Ιαπωνία, ο Λευκάδιος Χερν, που πρώτος μας εισήγαγε την έννοια «τσουνάμι» δεν συνδέεται άμεσα μόνο με τον τίτλο του παρόντος βιβλίου, αλλά και με το θεραπευτικό κομμάτι της τέχνης του λόγου που μόλις παρουσιάσαμε, διαχειριζόμενος το δικό του τραυματικό κομμάτι μιας ταραγμένης και ασταθούς παιδικής και νεανικής ηλικίας, με απώλεια γονέων και περιουσίας και μια κλονισμένη υγεία μέσω του τεράστιου έργου συλλογής, μεταγραφής και σύνθεσης των Ιαπωνικών μύθων και όχι μόνο.
Παρουσίαση για το βιβλίο «Τσουνάμι. 29 χαϊκού από επιζήσαντες της φυσικής καταστροφής στην Ιαπωνία το 2011», σε μετάφραση από τα αγγλικά της Χριστίνας Λιναρδάκη, εκδόσεις Μανδραγόρας, 11/3/2016
