Dipl. Psych. Ντέπη Ρίζου

Το κλισέ της συσχέτισης του μεγαλοφυούς δημιουργού με την ψυχική διαταραχή επαναλαμβάνεται από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας. Τέτοιου είδους αναφορές συναντάμε ήδη από τα γραπτά του Αριστοτέλη και του Σένεκα.

Ο Έρμαν Έσσε γράφει στον Λύκο της Στέπας: «όπως η τρέλα είναι η αρχή της σοφίας, έτσι και η σχιζοφρένεια είναι η αρχή κάθε τέχνης και φαντασίας» Έχει άραγε δίκιο;

Πρέπει να είναι κανείς «τρελός» για να είναι και δημιουργικός;

Είναι γνωστές και πέρα από τους κύκλους των επαγγελματιών ψυχικής υγείας οι περιπτώσεις της διπολικής διαταραχής του Έντγκαρ Άλλαν Πόε, του Ρόμπερτ Σούμαν, της Βιτζίνια Γούλφ και του Βίνσεντ Βαν Γκόγκ, της κατάθλιψης του Μαρκ Τουέιν, Έντουαρτ Μούνχ, Σεργκέι Ραχμάνινοφ, Φρίντριχ Νίτσε, Έρμαν Έσσε. Ο Μότσαρτ διαγνώστηκε – a posteriori όπως και οι περισσότεροι διάσημοι που αναφέραμε – με σύνδρομο Τουρέτ. Να αναφέρουμε στα καθ’ημάς την τραγική περίπτωση του γλύπτη Γιαννούλη Χαλεπά, που σύμφωνα με τον  καθηγητή της Ψυχιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Κώστα Σολδάτου, σε σχετική του διάλεξη, «η περίπτωση Γιαννούλη Χαλεπά αποτελεί ένα από τα πολλά παραδείγματα για τη φυσική πορεία της ψύχωσης σχιζοφρενικού τύπου την εποχή που δεν υπήρχε αποτελεσματική θεραπευτική παρέμβαση».

Την απάντηση όμως στην παραπάνω ερώτηση την εμπνέει άλλος ένας διάσημος «εκκεντρικός» – και για πολλούς ψυχικά διαταραγμένος – καλλιτέχνης:

“Υπάρχει μόνο μία διαφορά μεταξύ ενός τρελού και εμένα. Εγώ δεν είμαι τρελός.”  (Σαλβαντόρ Νταλί)

Και την απαντά εμπεριστατωμένα η επιστήμη:

“Η ψυχική πάθηση δεν είναι ούτε απαραίτητη, ούτε και αρκετή για την δημιουργικότητα”.

Ας δώσουμε όμως τα στοιχεία της έρευνας που πιστοποιούν και εξηγούν το παραπάνω συμπέρασμα.

Αναφερόμαστε καταρχάς στην πολύκροτη και πολύχρονη έρευνα της Σουηδίας που μας έδωσε εν συντομία τα εξής αποτελέσματα:

Η βάση της έρευνας αυτής χρονολογείται από την δεκαετία του ’70 και έγινε επεξεργασία δεδομένων από περίπου 1,2 εκατομμύρια άτομα με διαγνωσμένες ψυχικές παθήσεις και υπό την ανάλογη θεραπεία.

• Προέκυψε ότι γενικά τα πλέον δημιουργικά άτομα νοσούσαν ως επί το πλείστον από διπολική διαταραχή, συνδυασμός που δεν ίσχυε για άλλες παθολογίες όπως αυτισμό, κατάθλιψη, εθισμό σε ουσίες, νευρική ανορεξία και ΔΕΠΥ. Η διπολική διαταραχή λοιπόν πιστοποιείται ως η διαταραχή των δημιουργικών ανθρώπων.
• Σε σύγκριση με ερευνητές, φωτογράφους ή χορευτές φαίνεται να κινδυνεύουν περισσότερο να νοσήσουν οι συγγραφείς. Εμφανίζουν επίσης αυξημένη τάση για σχιζοφρένεια, κατάθλιψη, αγχώδεις διαταραχές και κατάχρηση ουσιών, καθώς και αύξηση ποσοστού 50% στις απόπειρες αυτοκτονίας σε σχέση με άτομα που εργάζονται σε μη δημιουργικούς (sic) τομείς.
• Δεν παίζει κανέναν ρόλο ο δείκτης νοημοσύνης στη σχέση δημιουργικότητας και ψυχικής πάθησης. Επίσης δεν αποδείχτηκε ότι οι μεγαλοφυίες είναι πιο επιρρεπείς στην «τρέλα» από τους «φυσιολογικούς» δημιουργικούς ανθρώπους.
• Συγγενείς πρώτου βαθμού ατόμων με σχιζοφρένεια, διπολική διαταραχή, νευρική ανορεξία, καθώς και αδέλφια αυτιστικών επιλέγουν συχνά δημιουργικά επαγγέλματα.

«Στην ψυχιατρική και την ιατρική η ασθένεια αντιμετωπίζεται με την λογική «άσπρου-μαύρου» και η θεραπεία των ασθενών αποσκοπεί στην απομάκρυνση κάθε στοιχείου που κρίνεται ως νοσηρό» λέει ο βασικός συντονιστής της έρευνας Σιμόν Κυάγκα του Ινστιτούτου Καρολίνσκα της Στοκχόλμης.

Ο Χίντερκ Έμριχ της Ιατρικής σχολής του Αννόβερου προειδοποιεί: «Η ψυχιατρική σήμερα διατρέχει τον κίνδυνο να βάζει την ετικέτα του παθολογικού σε κάθε ασυνήθιστη ψυχική εκδήλωση, που στην εποχή του ρομαντισμού θα είχε θετική απήχηση, και να την καταπολεμά». Φαίνεται να είναι αυτή η μοίρα των δημιουργικών ανθρώπων, να δείχνουν ύποπτοι από την στιγμή που ξεχωρίζουν από τη μάζα.

Μήπως λοιπόν το φερόμενο ως «νοσηρό» φέρει επίσης πολύτιμα στοιχεία δημιουργικότητας και η απάλειψη του ισοπεδώνει την ιδιαιτερότητα του «ασθενούς»;

Εδώ μας δίνει διαφωτιστικές απαντήσεις και η γενετική.

Το 2002 εντόπισαν οι επιστήμονες ένα γονίδιο (Neuregulin 1) για το οποίο υποθέτουν ότι σχετίζεται με τις ψυχικές παθήσεις, ειδικά στην παραλλαγή τύπου Τ.

Το γονίδιο Neuregulin 1 που σχετίζεται με τις ψυχικές παθήσεις φαίνεται να επηρεάζει και την δημιουργικότητα.

Ξέρουμε ότι αυτό το γονίδιο μπορεί να επιδράσει στη λειτουργία του προμετωπιαίου λοβού, μια από τις περιοχές στις οποίες ο εγκέφαλος αναλαμβάνει μια σημαντική λειτουργία «φίλτρου». Οι ψυχολόγοι υποθέτουν ότι μία εξασθενημένη λειτουργία αυτού ακριβώς του φίλτρου είναι υπεύθυνη για ψυχικές παθήσεις. Παράλληλα όμως το ίδιο «θολό» φίλτρο θα μπορούσε να είναι και υπεύθυνο για μια ιδιαίτερα εμπνευσμένη σκέψη.

Συνέχεια μας βομβαρδίζουν αμέτρητα ερεθίσματα. Όταν π.χ. καθόμαστε σε ένα εστιατόριο αντιλαμβανόμαστε και όσους κάθονται στα γειτονικά τραπέζια. Για να μπορούμε όμως να συζητήσουμε με τον απέναντι μας πρέπει να «κοσκινίσουμε» όλες αυτές τις εντυπώσεις. Ό,τι είναι μη σημαντικό σβήνει και συγκεντρωνόμαστε στην ουσία.

Αυτή την ικανότητα οι ψυχολόγοι την ονομάζουν «λανθάνουσα αναστολή».

Από πολλές μελέτες γνωρίζουμε ότι σε πολλούς ψυχικά ασθενείς αυτό το φίλτρο δεν λειτουργεί καλά. Ο εγκέφαλος τους βομβαρδίζεται με πληροφορίες – μία κατάσταση που μάλλον είναι συνυπεύθυνη και για την πάθηση τους. Παράλληλα γνωρίζουμε ότι άνθρωποι με χαμηλή λανθάνουσα αναστολή είναι ιδιαίτερα δημιουργικοί.

Οι δημιουργικοί άνθρωποι είναι πολύ ικανοί στην συνειρμική αλληλουχία και είναι πάντα διαθέσιμοι να ξεπεράσουν τα όρια. Με άλλα λόγια σκέφτονται λιγότερο φιλτραρισμένα.

Φαίνεται λοιπόν ότι ο ίδιος μηχανισμός που προστατεύει τον ψυχικά υγιή από το να τρελαθεί, συγχρόνως περιορίζει την δημιουργικότητα.

Πολλοί ερευνητές υποθέτουν ότι για την ισορροπημένη καλλιτεχνική δημιουργία το φίλτρο πρέπει να είναι ούτε πολύ αραιό ούτε πολύ πυκνό. Διότι όταν ένας σχιζοφρενής βρίσκεται σε έξαρση της πάθησης του δεν μπορεί ούτε να ζωγραφίσει, ούτε να συγγράψει. Αλλά σε μια ηπιότερη φάση μπορεί να αφήσει τις σκέψεις του να πετάξουν πιο ελεύθερα, όπως μπορεί και ένας «φυσιολογικός».

Από έρευνα του Πανεπιστημίου του Έξετερ προέκυψε ότι η εγκεφαλική δραστηριότητα είναι υψηλότερη στη συνειδητή δημιουργική διαδικασία από ότι στη συνειδητή μη δημιουργική. Αν όμως παρατηρήσει κανείς υπό τις ίδιες προϋποθέσεις άτομα με σύνδρομο Τουρέτ θα βρει ότι η εγκεφαλική τους δραστηριότητα τόσο σε συνειδητή δημιουργική, όσο και σε μη δημιουργική διαδικασία δεν διαφέρει. Η δημιουργική ροή δεν μπορεί να αναχαιτιστεί συνειδητά. Οι ασθενείς είναι αδιάκοπα δημιουργικοί παρά την θέληση τους.

Ειδικά από το παράδειγμα αυτό του συνδρόμου Τουρέτ μπορούμε να εξάγουμε ένα βασικό συμπέρασμα για τον μηχανισμό της δημιουργικότητας (αλλά και των ψυχοπαθολογικών συμπτωμάτων): Υπάρχει μια «εσωτερική υπερβάλλουσα ενέργεια» η οποία με κάποιο τρόπο πρέπει να μπει σε συγκεκριμένο κανάλι και να εκφραστεί ελεγχόμενα.

Η αιτία λοιπόν μιας αυξημένης δημιουργικότητας μπορεί να αναζητηθεί σε ένα μειωμένο φιλτράρισμα ερεθισμάτων. Όμως και στους ψυχικά ασθενείς (π.χ. τους σχιζοφρενείς) συμβαίνει κάτι αντίστοιχο σε υπέρμετρο και ανεξέλεγκτο βαθμό. Αντιλαμβάνονται τα ερεθίσματα με μεγάλη λεπτομέρεια και σε μεγάλο εύρος, βομβαρδίζονται στην κυριολεξία από εντυπώσεις.

Αυτή η διεργασία παίζει συγχρόνως μεγάλο ρόλο στην ανάπτυξη νέων ιδεών, διότι κατ’αυτόν τον τρόπο το οποιοδήποτε υλικό ανακαλείται στη συνείδηση πάντα με διαφορετικό τρόπο. Είναι μια ιδιαίτερη δεξιότητα το να βλέπει κανείς και να ερμηνεύει πάντα με καινούριο τρόπο γνωστά πράγματα.

Η θεωρία αυτή αποδεικνύεται και από το πείραμα της Σέλυ Κάρσον του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ, στο οποίο αποδείχθηκε ότι η προσοχή και η συγκέντρωση των δημιουργικών ανθρώπων αποσπάται πιο εύκολα, δηλαδή είναι πιο ανοιχτοί σε διαφορετικά ερεθίσματα απ’ ότι οι λιγότερο δημιουργικοί άνθρωποι που τα φιλτράρουν περισσότερο.  Η Κάρσον υποστηρίζει ότι μια σταθερή λειτουργία φίλτρου βοηθά «να διαχωρίζονται τα σχετικά από τα μη σχετικά ερεθίσματα μέσα από μία πλημμύρα ερεθισμάτων από το περιβάλλον και να απομονώνονται αυτά που χαρακτηρίζονται ανάλογα με την περίπτωση ως ασήμαντα».

Μια αυξημένη διαπερατότητα του φίλτρου θα μπορούσε να οδηγήσει σε έναν πιο διευρυμένο πλούτο ιδεών και συνειρμών υπό την έννοια της δημιουργικότητας – ως μία εγκεφαλική δραστηριότητα εξισορροπιστική και καθοδηγούμενη σε παραγωγικό κανάλι.

Συμπερασματικά, η εξαιρετικά ευαίσθητη ισορροπία μεταξύ ελεύθερης ροής και μειωμένου φιλτραρίσματος των ερεθισμάτων, όχι όμως σε ανεξέλεγκτο βαθμό, διότι οδηγεί στην τρέλα, ούτε όμως και σε υπερβολικό έλεγχο, διότι αναστέλλει την δημιουργική σκέψη είναι ο πυρήνας της καλλιτεχνικής και όχι μόνο δημιουργίας χωρίς να απειλείται η υγεία του καλλιτέχνη – δημιουργού,

Στις παρεμβάσεις ψυχικής υγείας οφείλουμε να κατευνάζουμε την ξέφρενη ιδεοπαραγωγή όταν απειλείται η υγεία του πάσχοντος (φάση μανίας στην διπολική διαταραχή, έξαρση της σχιζοφρενικής ψύχωσης) και συγχρόνως να ενισχύουμε την υγιή δημιουργικότητα μέσα από θεραπείες τέχνης που δεν αναδύουν νέο, ανεξέλεγκτο υλικό αλλά ούτε και καταστέλλουν βίαια.

Άλλη μια ευαίσθητη ισορροπία που αξίζει τον κόπο, διότι κάθε νέα θέαση του κόσμου είναι πολύτιμη, είτε προέρχεται από τον «φυσιολογικό», είτε από τον «τρελό».

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «ΜΑΝΔΡΑΓΟΡΑΣ» τον Μάιο του 2016 , Τεύχος 54, στο Αφιέρωμα «Τρέλλα και Δημιουργία»